Zaćmienie Słońca – na czym polega to niezwykłe zjawisko?

Bez wątpienia to efektowne zjawisko od zawsze miało wpływ na człowieka. Często w wystąpieniu zaćmienia Słońca upatrywano zwiastun klęsk, plag, czasami nawet szybkiego nadejścia końca świata. Obecnie tłumaczymy jego fenomen dzięki osiągnięciom nauki. Księżyc, znajdując się między Ziemią a Słońcem, przesłania światło słoneczne. Co jeszcze warto wiedzieć o tym zjawisku?

Na czym polega zaćmienie Słońca?

Istotą tego fascynującego zjawiska astronomicznego jest takie ustawienie kątowe Księżyca na niebie, że biorąc pod uwagę jego rozmiary i odległość od Ziemi, ciało niebieskie jest w stanie w szczególnych przypadkach przesłonić tarczę słoneczną. Do zaćmienia dochodzi tylko wtedy, gdy Księżyc znajduje się w fazie nowiu. Z powodu różnic w nachyleniu orbit, cień ziemskiego satelity najczęściej mija naszą planetę. Dlatego warunkiem zaistnienia zjawiska jest również przecięcie się orbit Ziemi i Księżyca.

Ile zaćmień może wystąpić w jednym roku?

Położenie orbit Ziemi i Księżyca względem siebie sprawia, że w jednym roku może wystąpić od dwóch do maksymalnie pięciu zaćmień Słońca. Mimo tego jedynie dwa z nich mogą być pełne. Znacznie rzadziej zdarza się jednak, że takie zaćmienie jest widoczne z jednego miejsca na globie. Jednorazowo zjawisko takie może trwać zaledwie przez 7 min i 31 s.

Rodzaje zaćmień Słońca

Poszczególne zaćmienia Słońca nie są sobie równe nie tylko z uwagi na czas trwania. Wyróżnia się różne rodzaje tego zjawiska – każde z nich inaczej prezentuje się na niebie:

• zaćmienie całkowite – charakteryzuje się całkowitym zakryciem przez Księżyc powierzchni tarczy słonecznej. Z uwagi na to, że rozmiar kątowy Księżyca jest niewiele większy od rozmiaru Słońca, to przysłonięciu ulega sama powierzchnia gwiazdy – widoczna pozostaje korona słoneczna. Samo zjawisko następuje poprzez stopniowe nasuwanie się obrazu Księżyca na tarczę słoneczną. Pas, w jakim występuje zjawisko, może mieć maksymalnie 14 tys. km długości i 273 km szerokości.  Co ciekawe – za ok. 560 milionów lat nie będzie już pełnego zaćmienia. Co roku Księżyc oddala się od Ziemi o niespełna 4 cm. Po tym okresie nie będzie już w stanie przesłonić tarczy słonecznej;
• częściowe zaćmienie Słońca – do jego zaobserwowania konieczne jest, żeby obserwator znajdował się w półcieniu Słońca;
• zaćmienie obrączkowe – inaczej nazywane jest pierścieniowym. Księżyc nie jest w stanie w pełni zasłonić tarczy słonecznej, zaś jego cień nie jest rzucany na Ziemię;
• zaćmienie hybrydowe – najrzadsze spośród wszystkich. Charakteryzuje się szybkim przejściem od fazy całkowitej do częściowej. Osoba w centrum pasa zaćmienia może dostrzec zaćmienie całkowite, natomiast obserwator na jego skraju już tylko obrączkowe.

Zaćmienia Słońca w XXI w. i w historii

Obliczono, że w XXI w. będą aż 224 zaćmienia Słońca. Najczęstsze spośród nich to zaćmienia częściowe (78 przypadków), później obrączkowe (72 razy), nieco rzadziej będą się zdarzały całkowite (67 zjawisk). Niestety, w naszym wieku nie doświadczymy na terenie Polski zaćmienia całkowitego. Ostatni taki fenomen miał miejsce w naszym kraju bardzo dawno, bo w 1954 roku. 

Słynne zaćmienia Słońca

Motyw zaćmienia Słońca wywarł wielki wpływ w kulturze, zwłaszcza w czasach prehistorycznych i w starożytności. Także później kojarzył się ludziom często jako fenomen związany z działaniem sił nadprzyrodzonych. Literacko oddał to w swojej powieści ‘’Faraon’’ Bolesław Prus – scena uwieczniona także w filmie Jerzego Kawalerowicza z 1965 r. Zaćmienia Słońca w latach 30. i 40. XVI w. obserwował wielki polski astronom Mikołaj Kopernik. W kolejnym stuleciu długość trwania zaćmień mierzył Jan Heweliusz. Również dwór Stanisława Augusta Poniatowskiego udał się w 1793 r. specjalnie do Augustowa po to, żeby oglądać to zjawisko. 

Jak obserwować zaćmienie?

Pod żadnym pozorem nie można tego robić gołym okiem, bo narażamy się w ten sposób na bardziej lub mniej poważne uszkodzenie wzroku. Wykorzystuje się do tego specjalistyczne okulary lub teleskop.

Fot. A Owen/Pixabay