Zarówno warunkowanie klasyczne, jak i warunkowanie instrumentalne jest formą uczenia się.
Przez słowo „nauka” zwykle rozumie się przyswajanie danego zakresu materiału dotyczącego konkretnego tematu. W psychologii „uczeniem się” określa się każdą trwałą zmianę, która zachodzi w zachowaniu i jest oparta na doświadczeniu. Wyróżnia się dwa rodzaje uczenia się: warunkowanie klasyczne oraz warunkowanie instrumentalne. Dowiedzmy się, na czym polegają oraz jakie są pomiędzy nimi różnice.
Za twórcę teorii warunkowania klasycznego uważa się Iwana Pawłowa – rosyjskiego fizjologa. Warunkowanie pawłowskie jest procesem uczenia się, który skutkuje wytworzeniem się odruchowej reakcji na inny bodziec niż ten pierwotny.
Kiedy Pawłow przeprowadzał badania nad układem trawiennym psów, zauważył, że gdy do pyska zwierzęcia trafi pokarm, wytwarza ono automatycznie ślinę. Jest to tzw. odruch bezwarunkowy. Jego kolejną obserwacją było to, że pies zwiększa produkcję śliny również wtedy, gdy zbliża się pora karmienia, lub gdy zwierzę usłyszy dźwięk garnków w kuchni. Wówczas wysnuł on stwierdzenie, że pies może nauczyć się ślinienia w reakcji na neutralne bodźce, np. dzwonienie dzwonka. Z racji tego, Pawłow wielokrotnie dzwonił dzwonkiem przed podaniem jedzenia psu. Powtarzanie tego schematu poskutkowało pojawieniem się odruchu warunkowego.
W eksperymencie Pawłowa pies po usłyszeniu dzwonka zaczynał się ślinić, ponieważ kojarzył dźwięk z jedzeniem. Jak natomiast działa warunkowanie klasyczne u ludzi? Najlepszym przykładem jest tutaj szkolny dzwonek. Dla uczniów dzwoniący dzwonek kojarzy się z wolnością i odpoczynkiem.
Reakcję klasycznego uczenia się zauważa się także w przypadku odczuwania strachu czy budowaniu fobii. Przykładowo widok czerwonego samochodu budzi w nas strach, ponieważ zostaliśmy kiedyś przez podobny pojazd potrąceni. Albo na sam widok strzykawki mdlejemy, ponieważ wiemy, że zastrzyk jest bolesny.
Warunkowanie instrumentalne nazywane jest także warunkowaniem II typu lub warunkowaniem sprawczym. Ta forma uczenia się wyjaśnia, w jaki sposób konsekwencje wpływają na świadomy wybór. Warunkowanie instrumentalne opiera się na dwóch podstawowych elementach: wzmocnieniu i karze. Wzmocnienie zwiększa szanse na to, że dane zachowanie lub czynność powtórzymy w przyszłości. Kara natomiast zmniejsza takie prawdopodobieństwo. Co ciekawe, zarówno wzmocnienie, jak i kara mogą być: pozytywne (kiedy coś zyskujemy) lub negatywne (gdy coś się nam odbiera).
● Wzmocnienie pozytywne – zachodzi wtedy, gdy dane zachowanie zostaje nagrodzone. Np. po osiągnięciu wzorowych ocen, uczniowi wręczane są nagrody oraz składane gratulacje. Wzmocnienie pozytywne zwiększa prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia nagrodzonego zachowania.
● Wzmocnienie negatywne – występuje, kiedy po danym zachowaniu usuwany jest bodziec awersyjny (wywołujący nieprzyjemne doznania). Np. podczas deszczu otwieramy parasolkę, aby uchronić się przed bodźcem awersyjnym, czyli zmoknięciem. Drugim przykładem jest zapięcie pasów w samochodzie. Po zapięciu ustaje dźwięk (awersyjny) brzęczka. Wzmocnienie negatywne również zwiększa prawdopodobieństwo powtórzenia danego zachowania ponownie.
● Kara pozytywna – następuje wtedy, gdy po danym zachowaniu wymierzana jest kara. Karanie pozytywne zniechęca do danego zachowania. Przykładem jest otrzymanie mandatu podczas korzystania z komunikacji miejskiej bez biletu czy też dawanie dodatkowego zadania domowego uczniowi.
● Kara negatywna – występuje, gdy po danym zachowaniu usuwana jest nagroda. Przykładem kary negatywnej jest odebraniu dziecku zabawki po tym, gdy było niegrzeczne. Taką karą jest także brak odpowiedzi czy milczenie podczas konwersacji.
Główną różnicą pomiędzy warunkowaniem klasycznym a instrumentalnym jest to, że w przypadku pierwszego człowiek jest bierny. Natomiast w czasie uczenia się instrumentalnego, osobnik bierze w nim udział, jest aktywny. Dzięki temu możliwe jest wykształcenie złożonych umiejętności i zachowań zarówno u ludzi, jak i u zwierząt.
Co więcej, warunkowanie klasyczne jest o wiele prostsze, ponieważ polega wyłącznie na skojarzeniu mimowolnych reakcji i bodźców. Z kolei warunkowanie sprawcze wiąże się już ze skojarzeniem i przemyśleniem zachowania i konsekwencji, jakie nas czekają.
Warunkowanie towarzyszy nam codziennie. Często nie jesteśmy nawet świadomi tego, że właśnie poddajemy się warunkowaniu. Największym procesem warunkowania, jakie przeżył każdy z nas, jest wychowanie dziecka i dorastanie. Młodość to czas, kiedy warunkowali nas zarówno rodzice, jak i nauczyciele. Warunkowanie jest niezwykle przydatne również w przypadku leczenia różnorodnych fobii i uzależnień, a także lęków i kompulsywnych zachowań. Oczywiście warunkowanie jest szeroko stosowane w tresurze psów i innych zwierząt.
Zdj. główne: Murilo Viviani/unsplash.com
