Heurystyki, czyli droga na skróty – czym są?

Choć mózg człowieka wydaje się doskonałym narzędziem, czyniącym nas inteligentnymi istotami, tak naprawdę jesteśmy irracjonalni, czego dowodem są podejmowane przez nas decyzje.

Profesor Dan Ariely od lat zajmuje się badaniami nad działaniem mózgu oraz procesami poznawczymi, które prowadzą nas do podejmowania decyzji w sprawach codziennych. Dlaczego droższe produkty wydają się nam lepsze? Dlaczego zawsze przyznajemy rację autorytetom i w końcu – dlaczego poglądy większości są dla nas zawsze pewnego rodzaju pewnikiem? To właśnie heurystyki prowadzące do błędów poznawczych są źródłem wydawanych przez nas osądów czy postępowania. 

Czym są heurystyki?

Heurystyka to skrót bądź zautomatyzowane myślenie, dzięki któremu możemy szybko podejmować decyzje czy osądy. To umiejętność wykrywania nowych związków pomiędzy faktami, umożliwiająca stawianie tez. Heurystyka polega na wykonaniu uproszczonej analizy, która zazwyczaj obejmuje wyłącznie część dostępnych informacji. Najczęściej ludzie korzystają z heurystyk, kiedy są w dobrym humorze. Spokojny nastrój działa demobilizująco, przez co nie chcemy długo zastanawiać się nad daną kwestią – kroczymy po linii najmniejszego oporu. Wyróżnia się kilka głównych rodzajów heurystyk:

• heurystyka zakotwiczenia (dostosowania) – to uproszczona metoda wnioskowania, oparta na zakotwiczeniu się na dostępnej informacji, następnie zmodyfikowaniu jej i wydaniu tezy. Przykładem zakotwiczenia/dostosowania może być szacowanie wartości liczbowej. Kiedy ktoś zapyta nas o wartość danego przedmiotu, od razu przypominamy sobie, ile taka rzecz może kosztować w sklepie. Wówczas zakotwiczamy się o daną kwotę i bierzemy ją za punkt wyjścia dla naszych osądów;
  
• heurystyka dostępności – to tendencja do oceniania prawdopodobieństwa danego zdarzenia na podstawie łatwości, z jaką jesteśmy w stanie przywołać konkretne idee lub zjawiska. Przykładowo, jeśli niedawno wydarzyła się poważna katastrofa lotnicza, ludzie zaczynają uważać latanie samolotem za niebezpieczne, unikają tego środka transportu. Nie biorą oni jednak pod uwagę faktu, że wypadki lotnicze zdarzają się o wiele rzadziej niż pociągów czy samochodów;
  
• heurystyka reprezentatywności – jest to wydawanie osądów o przynależności danego obiektu na podstawie tego, jak bardzo jest on podobny do typowej dla niego kategorii egzemplarzy. Najlepszym przykładem w przypadku tej heurystyki jest ocenianie ludzi wedle ich wyglądu czy wykonywanego zawodu. Przykładowo, jeśli zobaczymy osobę o wysportowaną, z dużymi mięśniami oraz zadbaną, od razu stwierdzimy, że jest to sportowiec, a nie np. księgowy;
  
• heurystyka symulacji – to sposób wydawania osądów na podstawie wyobrażeń i/lub symulacji przebiegu zdarzeń. Od tego, w jaki sposób wyobrazimy sobie przebieg danego zdarzenia, wpływa to na jego ocenę. Heurystyka symulacji opiera się na myśleniu kontrfaktycznym, czyli myśleniu o tym, co mogłoby się wydarzyć, ale nigdy się nie wydarzyło. To tak jak powiedzenie czy zastanawianie się „co by było, gdyby…”. 

Dlaczego stosujemy heurystyki?

Współczesny człowiek zalewany jest zawrotną liczbą informacji każdego dnia. Aby poradzić sobie z nimi, musi często iść na skróty, inaczej zatrzymałby się na poranku, rozstrzygając, co wypić – kawę czy herbatę. Ludzie korzystają ze sposobu, jakim jest oszczędność poznawcza. Oznacza to, że uczymy się stosowania efektywnych uproszczeń myślowych, a także zdroworozsądkowych reguł. Dzięki heurystykom redukujemy wysiłek poznawczy, potrzebny do wydawania osądów czy wydawania decyzji. Co więcej, dzięki skrótom myślowym możemy szybko wypowiedzieć się na dany temat. 

Wyświetl ten post na Instagramie

Post udostępniony przez Szkoła Pamięci 4 Brains (@szkolapamieci4brains)

Często jednak heurystyki prowadzą do błędów poznawczych. Czym to jest? To wzorzec irracjonalnego spostrzegania rzeczywistości, który oddziałuje na emocje, zachowania, postawy czy rozumowanie wielu spraw. Wyróżnia się całą listę błędów poznawczych, mowa tutaj m.in. o efekcie autorytetu, statusu quo, zaprzeczania, kontrastu id.

Wiele błędów poznawczych dotyczy stereotypów społecznych, np. efekt aureoli, czyli tendencja do przypisywania ludziom atrybutów na podstawie innych cech. Przykładowo piękna, jasnowłosa dziewczyna (uroda – atrybut) oceniana jest jako miła, przyjazna i uczynna (cecha – kompetencje, cechy charakteru). 

Zdj. główne: Markus Winkler/unsplash.com